آلرژی‌ها، واکنش‌های بیش‌حساسیت سیستم ایمنی به مواد بی‌ضرر محیطی (آلرژن‌ها) مانند گرده گیاهان، مواد غذایی، داروها یا نیش حشرات، از شایع‌ترین مشکلات سلامت در جهان هستند. طبق گزارش سازمان بهداشت جهانی (WHO)، بیش از ۲۰ درصد جمعیت جهان به نوعی از آلرژی مبتلا هستند، و این میزان در حال افزایش است. علائم آلرژی از رینیت آلرژیک و آسم تا آنافیلاکسی شدید متغیر است، که تشخیص دقیق عامل محرک را برای درمان مؤثر و پیشگیری از عوارض حیاتی می‌کند. آزمایش‌های تخصصی آلرژی ابزارهای کلیدی برای شناسایی آلرژن‌های خاص، ارزیابی شدت حساسیت و هدایت استراتژی‌های درمانی مانند ایمونوتراپی یا اجتناب از آلرژن هستند.
آزمایش‌های آلرژی شامل روش‌های متنوعی از تست‌های پوستی و آزمایش‌های سرولوژیکی تا تست‌های تحریکی و روش‌های مولکولی پیشرفته هستند. هرکدام از این روش‌ها مزایا و محدودیت‌های خاص خود را دارند و انتخاب آن‌ها به عواملی مانند نوع آلرژی، سن بیمار، سابقه پزشکی و منابع آزمایشگاهی بستگی دارد. با پیشرفت فناوری‌های تشخیصی، مانند ایمونواسی‌های بسیار حساس و پروفایل مولکولی آلرژن‌ها، دقت تشخیص آلرژی بهبود یافته است.
مکانیسم‌های ایمونولوژیک حساسیت‌های فصلی
حساسیت‌های فصلی نتیجه واکنش‌های بیش‌حساسیت نوع I به واسطه IgE هستند که در آن سیستم ایمنی به آلرژن‌های محیطی مانند گرده‌ها بیش از حد واکنش نشان می‌دهد. این فرآیند شامل مراحل زیر است:
- حساس‌سازی: مواجهه اولیه با آلرژن باعث تولید آنتی‌بادی‌های IgE اختصاصی توسط سلول‌های B می‌شود. این IgEها به گیرنده‌های FcεRI روی ماست‌سل‌ها و بازوفیل‌ها متصل می‌شوند.
- فعال‌سازی: مواجهه مجدد با آلرژن باعث اتصال آن به IgE متصل به ماست‌سل‌ها شده و منجر به آزادسازی مدیاتورهای التهابی مانند هیستامین، لکوترین‌ها و پروستاگلاندین‌ها می‌شود.
- این مدیاتورها علائم رینیت آلرژیک مانند عطسه، خارش و ترشح بینی را ایجاد می‌کنند.
آلرژن‌های فصلی عمدتاً شامل گرده‌های گیاهان هستند:
- درختان مانند توس (Bet v 1)، بلوط، و افرا (بهار)
- علف‌ها مانند چمن تیموتی (Phl p 5) و برمودا (تابستان).
- علف‌های هرز مانند کهنه‌واش (Amb a 1) (پاییز). کنه‌های گردوخاک و قارچ‌ها مانندآلترناریا نیز می‌توانند علائم مشابهی ایجاد کنند.
اهمیت تشخیص دقیق آلرژی‌ها
آلرژی‌ها طیف گسترده‌ای از بیماری‌ها، از جمله رینیت آلرژیک، آسم، درماتیت آتوپیک، آلرژی غذایی و حساسیت دارویی، را شامل می‌شوند. طبق مطالعات آلرژی‌های غذایی در کودکان تا ۸ درصد و در بزرگسالان تا ۴ درصد شیوع دارند. آنافیلاکسی، واکنش شدید آلرژیک، سالانه هزاران مورد بستری و مرگ‌ومیر ایجاد می‌کند. تشخیص دقیق آلرژن‌های محرک برای پیشگیری از مواجهه، درمان هدفمند و کاهش بار بیماری ضروری است.
انواع آزمایش‌های تخصصی آلرژی
- تست‌های پوستی (Skin Tests): تست‌های پوستی، از جمله تست خراش (Prick Test) و تست داخل‌جلدی (Intradermal Test)، روش‌های استاندارد برای تشخیص آلرژی‌های نوع I به واسطه IgE هستند.
مکانیسم: عصاره آلرژن روی پوست اعمال شده و واکنش التهابی موضعی (قرمزی و تورم) ناشی از فعال‌سازی ماست‌سل‌ها بررسی می‌شود.
کاربرد: تشخیص آلرژی به گرده‌ها، کنه‌های گردوخاک، شوره حیوانات، مواد غذایی و نیش حشرات.
مزایا:
- حساسیت بالای ۸۰-۹۰%
- نتایج سریع (۱۵-۲۰ دقیقه).
- هزینه نسبتاً پایین.
معایب:
- خطر واکنش سیستمیک (نادر).
- تحت تأثیر آنتی‌هیستامین‌ها یا کورتیکواستروئیدها.
- نامناسب برای بیماران با درماتیت گسترده.
روش انجام تست خراش: قطره آلرژن روی پوست ساعد با سوزن خراشیده می‌شود. قطر تورم ≥ ۳ میلی‌متر مثبت تلقی می‌شود.
- آزمایش‌های سرولوژیکی (IgE-Specific Tests): این آزمایش‌ها آنتی‌بادی‌های IgE اختصاصی علیه آلرژن‌ها را در سرم اندازه‌گیری می‌کنند.
مکانیسم: استفاده از ایمونواسی‌هایی مانند ImmunoCAP یا ELISA برای تشخیص IgE اختصاصی علیه آلرژن‌های خاص.
کاربرد: آلرژی‌های تنفسی، غذایی، دارویی و نیش حشرات.
مزایا:
- ایمن (بدون خطر آنافیلاکسی).
- تحت تأثیر داروهای ضدآلرژی نیست.
- مناسب برای کودکان و بیماران با مشکلات پوستی.
معایب:
- هزینه بالاتر نسبت به تست پوستی.
- حساسیت کمتر در برخی آلرژن‌ها.
- نتایج ممکن است با علائم بالینی همخوانی نداشته باشند.
تفسیر: سطح IgE اختصاصی ≥ 35/0 kU/L مثبت تلقی می‌شود، اما باید با تاریخچه بالینی مرتبط باشد.
- تست‌های تحریکی (Challenge Tests): تست‌های تحریکی، مانند تست چالش غذایی خوراکی یا تست تحریک برونشیال، برای تأیید آلرژی در شرایط کنترل‌شده انجام می‌شوند.
مکانیسم: بیمار به‌تدریج در معرض آلرژن قرار می‌گیرد و علائم (مانند کهیر، تنگی نفس یا اسهال) بررسی می‌شوند.
کاربرد: تأیید آلرژی غذایی (مانند بادام‌زمینی، شیر).
مزایا::
- استاندارد طلایی برای تأیید آلرژی.
- کاهش تشخیص‌های کاذب.
معایب:
- خطر واکنش‌های شدید (نیاز به نظارت پزشکی).
- زمان‌بر و پرهزینه.
- نیاز به تجهیزات و پرسنل تخصصی.
روش انجام: دوزهای افزایشی آلرژن تحت نظارت در بیمارستان یا کلینیک تخصصی.
- روش‌های مولکولی (Component-Resolved Diagnostics - CRD): با شناسایی IgE اختصاصی علیه اجزای مولکولی آلرژن‌ها مانند Ara h 2 در بادام‌زمینی انجام می‌شود.
مکانیسم: استفاده از ایمونواسی‌های میکروآرایه برای پروفایل مولکولی آلرژن‌ها.
کاربرد: تمایز آلرژی واقعی از حساسیت متقاطع و پیش‌بینی شدت واکنش (مانند آنافیلاکسی).
مزایا:
- دقت بالا در شناسایی آلرژن‌های خاص.
- کمک به تصمیم‌گیری برای ایمونوتراپی.
معایب:
- هزینه بالا.
- دسترسی محدود در برخی مناطق.
- نیاز به تخصص برای تفسیر
آماده‌سازی بیمار
تست پوستی: قطع آنتی‌هیستامین‌ها ۳-۷ روز قبل.
آزمایش سرولوژیکی: بدون نیاز به آماده‌سازی خاص.
تست تحریکی: انجام در محیط مجهز با امکان مدیریت آنافیلاکسی.
CRD: جمع‌آوری نمونه سرم و ارسال به آزمایشگاه تخصصی.
کاربردهای بالینی
- آلرژی‌های تنفسی
آلرژن‌ها: گرده‌ها، کنه‌های گردوخاک، شوره حیوانات.
آزمایش‌ها: تست پوستی و IgE اختصاصی برای رینیت آلرژیک و آسم.
- آلرژی‌های غذایی
آلرژن‌ها: بادام‌زمینی، شیر، تخم‌مرغ، گندم.
آزمایش‌ها: تست پوستی، IgE اختصاصی، تست تحریکی و CRD
مثال: تأیید آلرژی به Ara h 2 در بادام‌زمینی.
- آلرژی‌های دارویی
آلرژن‌ها: پنی‌سیلین، NSAIDها.
آزمایش‌ها: تست پوستی و تست تحریکی.
مثال: تشخیص حساسیت به آموکسی‌سیلین.
- آلرژی به نیش حشرات
آلرژن‌ها: زنبور، زنبور عسل.
آزمایش‌ها: تست پوستی و IgE اختصاصی.
مثال: شناسایی حساسیت برای ایمونوتراپی زهر.
نتیجه‌گیری
آزمایش‌های تخصصی آلرژی، از تست‌های پوستی و سرولوژیکی تا روش‌های تحریکی و مولکولی، ابزارهای حیاتی برای تشخیص دقیق حساسیت‌ها و مدیریت بیماری‌های آلرژیک هستند. تست‌های پوستی به دلیل سرعت و هزینه پایین، آزمایش‌های سرولوژیکی به دلیل ایمنی، تست‌های تحریکی به دلیل دقت و CRD به دلیل پروفایل مولکولی، هرکدام نقش منحصربه‌فردی دارند. با وجود چالش‌هایی مانند نتایج کاذب، هزینه و دسترسی محدود، پیشرفت‌های اخیر در ایمونواسی‌ها، روش‌های مولکولی و فناوری‌های دیجیتال، دقت و کارایی تشخیص را بهبود بخشیده‌اند. پزشکان و آزمایشگاه‌ها باید با انتخاب آزمایش مناسب بر اساس شرایط بیمار و ترکیب نتایج با تاریخچه بالینی، به تشخیص دقیق دست یابند.
منابع
Food allergy: A review and update on epidemiology, pathogenesis, diagnosis, prevention, and management
Allergy diagnostic testing: An updated practice parameter
Allergen immunotherapy: A practice parameter third update
Environmental assessment and exposure control: A practice parameter—Furry animals
Stinging insect hypersensitivity: A practice parameter update 2016
EAACI food allergy and anaphylaxis guidelines: Diagnosis and management of food allergy
- Skin testing: A survey of allergists