مقدمه
سنگ کلیه یکی از شایع‌ترین مشکلات دستگاه ادراری است که میلیون‌ها نفر را در سراسر جهان تحت تأثیر قرار داده است. این بیماری می‌تواند دردهای شدید، اختلال در عملکرد کلیه، نیاز به جراحی و حتی آسیب دائمی به کلیه را به همراه داشته باشد. اگرچه عوامل متعددی از جمله ژنتیک، کم‌آبی، بیماری‌های زمینه‌ای و سبک زندگی در بروز سنگ کلیه نقش دارند، اما در میان آن‌ها، تغذیه نقش کلیدی و تعیین‌کننده‌ای در پیشگیری، کاهش عود و حتی کمک به درمان این بیماری ایفا می‌کند.
متأسفانه بسیاری از افراد به اشتباه تصور می‌کنند که باید کلسیم را کاملاً از رژیم غذایی خود حذف کنند یا بدون آگاهی، غذاهایی را مصرف می‌کنند که میزان اگزالات بسیار بالایی دارند. این در حالی است که نوع کلسیم، نحوه مصرف آن، هم‌زمانی با مواد دیگر و حتی روش طبخ غذا می‌تواند اثرات متفاوتی در پیشگیری از سنگ داشته باشد. در این مقاله جامع، به بررسی دقیق‌ترین نکات تغذیه‌ای برای بیماران مبتلا به سنگ کلیه می‌پردازیم و نشان می‌دهیم که چگونه با رعایت اصولی ساده، می‌توان از این بیماری دردناک جلوگیری کرد یا از عود مجدد آن ممانعت به عمل آورد.
نقش تغذیه در تشکیل سنگ کلیه
سنگ‌های کلیه معمولاً از تجمع مواد معدنی یا نمک‌هایی مانند کلسیم، اگزالات، اسید اوریک یا سیستین تشکیل می‌شوند. رژیم غذایی می‌تواند روی غلظت این مواد در ادرار تأثیر بگذارد و در نتیجه، خطر تشکیل سنگ را کاهش یا افزایش دهد. از جمله عوامل غذایی مؤثر در این زمینه می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- کم‌نوشی آب
- مصرف بیش از حد نمک
- دریافت زیاد پروتئین حیوانی
- مصرف زیاد غذاهای غنی از اگزالات
- مصرف بی‌رویه مکمل‌های کلسیم
- کمبود سیترات و پتاسیم در رژیم غذایی
همان‌طور که مشاهده می‌کنید، بسیاری از این عوامل از طریق اصلاح رژیم غذایی قابل کنترل هستند.
- نوشیدن آب: اصلی‌ترین خط دفاعی
یکی از ساده‌ترین و مهم‌ترین راهکارهای پیشگیری از تشکیل سنگ کلیه، نوشیدن آب کافی است. افزایش حجم ادرار باعث رقیق شدن مواد سنگ‌ساز شده و از رسوب آن‌ها جلوگیری می‌کند. برای اغلب بزرگسالان، نوشیدن روزانه 5/2 تا ۳ لیتر آب (حدود ۸ تا ۱۰ لیوان بزرگ) توصیه می‌شود. باید توجه داشت که در مناطق گرم یا در صورت تعریق زیاد، نیاز به آب افزایش می‌یابد.
نکته مهم: ادرار باید تقریباً بی‌رنگ یا زرد بسیار کم‌رنگ باشد. این یک نشانه ساده برای بررسی کفایت مصرف مایعات است.
- کلسیم:
بسیاری از افراد مبتلا به سنگ کلیه، به‌محض شنیدن نام کلسیم آن را از رژیم غذایی خود حذف می‌کنند. این کار اشتباه و حتی خطرناک است. کلسیم غذایی، به‌ویژه زمانی که همراه با وعده‌های غذایی مصرف می‌شود، با اگزالات موجود در غذا در روده ترکیب می‌شود و مانع جذب آن به بدن می‌گردد. در واقع، حذف کلسیم باعث می‌شود اگزالات بیشتری جذب شده و از طریق کلیه‌ها دفع شود و این دقیقاً همان چیزی است که خطر تشکیل سنگ اگزالات کلسیم را بالا می‌برد. بنابراین، دریافت روزانه ۱۰۰۰ تا ۱۲۰۰ میلی‌گرم کلسیم از منابع طبیعی مانند ماست، پنیر، شیر، بادام درختی و سبزی‌های برگ‌سبز برای اغلب بزرگسالان توصیه می‌شود. مکمل‌های کلسیم باید فقط با نظر پزشک و ترجیحاً همراه با غذا مصرف شوند.
- اگزالات: دشمن خاموشی که همه جا هست
اگزالات ماده‌ای طبیعی است که در بسیاری از غذاهای گیاهی یافت می‌شود. وقتی با کلسیم ترکیب شود، می‌تواند در کلیه‌ها سنگ تولید کند. برخی از منابع غذایی پر اگزالات عبارتند از: اسفناج، چای سیاه، شکلات، بادام، چغندر، ریواس، سیب‌زمینی شیرین، سویا و مشتقات آن
نکته طلایی: مصرف کلسیم همراه با وعده‌های پر اگزالات، جذب این ماده را به شدت کاهش می‌دهد. مثلاً خوردن پنیر همراه با اسفناج، می‌تواند از تشکیل سنگ جلوگیری کند. همچنین روش‌های پخت مانند جوشاندن یا بخارپز کردن می‌توانند تا حدود ۳۰ تا ۸۵ درصد از اگزالات موجود در برخی غذاها را کاهش دهند.
- نمک: مقصر پنهان در افزایش دفع کلسیم
مصرف زیاد نمک (سدیم) باعث افزایش دفع کلسیم در ادرار می‌شود، بدون آنکه سطح کلسیم خون را افزایش دهد. به‌عبارت ساده‌تر، هرچه بیشتر نمک بخورید، بدن کلسیم بیشتری از طریق ادرار دفع می‌کند، که این کلسیم اضافی می‌تواند سنگ‌ساز شود. سازمان جهانی بهداشت مصرف کمتر از ۲۳۰۰ میلی‌گرم سدیم در روز (حدود یک قاشق چای‌خوری نمک) را توصیه می‌کند. این مقدار برای بیماران سنگ کلیه می‌تواند حتی کمتر نیز باشد.
برای کاهش مصرف نمک:
- از غذاهای فرآوری‌شده، کنسروی و فست‌فودها پرهیز کنید.
- از ادویه‌ها و چاشنی‌های طبیعی برای طعم‌دار کردن غذا استفاده کنید.
- برچسب روی محصولات غذایی را برای محتوای سدیم بخوانید.
- پروتئین حیوانی: دشمن سیترات، دوست سنگ‌ها
پروتئین حیوانی (گوشت قرمز، مرغ، ماهی، تخم‌مرغ) اگر بیش از حد مصرف شود، باعث افزایش اسید اوریک، کاهش سیترات ادرار و افزایش دفع کلسیم می‌شود. این ترکیب از عوامل دقیقاً چیزی است که بدن را مستعد سنگ‌سازی می‌کند. از طرفی، پروتئین گیاهی مانند حبوبات، مغزها و دانه‌ها چنین اثراتی ندارند و حتی در برخی موارد ممکن است محافظت‌کننده هم باشند. پیشنهاد می‌شود مصرف پروتئین حیوانی به حدود 8/0 تا ۱ گرم به ازای هر کیلوگرم وزن بدن محدود شود، مگر با نظر پزشک. بهتر است بخشی از پروتئین مورد نیاز از منابع گیاهی تأمین شود.
- سیترات: ماده‌ای که سنگ را حل می‌کند
سیترات یکی از عوامل مهم در پیشگیری از تشکیل سنگ کلیه است. این ماده با ترکیب با کلسیم، از تشکیل بلورهای سنگ‌ساز جلوگیری می‌کند و حتی می‌تواند به حل شدن سنگ‌های کوچک کمک کند. سیترات در میوه‌هایی مانند لیمو، پرتقال، نارنگی و گریپ‌فروت به مقدار زیادی یافت می‌شود. نوشیدن روزانه آب مرکبات طبیعی (بدون شکر افزوده) راهکار خوبی برای افزایش سطح سیترات در ادرار است. در برخی موارد، پزشک ممکن است مکمل سیترات پتاسیم تجویز کند، به‌ویژه برای افرادی که سطح سیترات ادراری آن‌ها پایین است.
- رژیم DASH:: الگویی مفید برای همه بیماران
رژیم DASH که برای کنترل فشار خون طراحی شده است، سرشار از میوه، سبزیجات، لبنیات کم‌چرب، فیبر و پتاسیم است و نمک و چربی اشباع کمی دارد. مطالعات نشان داده‌اند که این رژیم می‌تواند خطر تشکیل سنگ کلیه را به میزان قابل‌توجهی کاهش دهد. در واقع، بسیاری از اصول رژیم DASH با اصول تغذیه‌ای برای بیماران سنگ کلیه هم‌پوشانی دارند:
- افزایش مصرف پتاسیم (موز، سیب‌زمینی، گوجه‌فرنگی، سبزیجات برگ‌دار)
- کاهش نمک
- کاهش پروتئین حیوانی
- افزایش فیبر غذایی
- وزن سالم، ورزش منظم و کنترل بیماری‌های زمینه‌ای
چاقی، دیابت نوع ۲، سندرم متابولیک و فشار خون بالا همگی خطر تشکیل سنگ کلیه را افزایش می‌دهند. تغذیه سالم به همراه ورزش منظم می‌تواند نقش مؤثری در کنترل این بیماری‌ها و در نتیجه کاهش سنگ کلیه داشته باشد. ورزش سبک مثل پیاده‌روی روزانه ۳۰ دقیقه یا فعالیت‌های هوازی با شدت متوسط برای اغلب بیماران با در نظر گرفتن وضعیت جسمانی فرد توصیه می‌شود.
- مکمل‌ها و داروهای کمکی
در برخی بیماران که با وجود رعایت رژیم غذایی همچنان مستعد تشکیل سنگ هستند، پزشک ممکن است داروهایی مانند موارد زیر تجویز کند. مصرف خودسرانه این داروها یا مکمل‌ها توصیه نمی‌شود و باید با تجویز پزشک باشد.
- دیورتیک‌های تیازیدی برای کاهش دفع کلسیم
- آلوپورینول برای کاهش اسید اوریک
- سیترات پتاسیم برای افزایش سیترات ادراری
- مکمل منیزیم در موارد خاص
نتیجه‌گیری
رژیم غذایی مناسب، یکی از مؤثرترین ابزارها برای پیشگیری، کنترل و درمان سنگ کلیه است. برخلاف باور عمومی، محدودیت بی‌رویه‌ی کلسیم یا مصرف پروتئین بیش از حد، نه‌تنها کمکی نمی‌کند، بلکه می‌تواند وضعیت را بدتر کند. در عوض، نوشیدن آب کافی، دریافت متعادل کلسیم، کاهش مصرف غذاهای پر اگزالات، پرهیز از نمک و پروتئین حیوانی زیاد و مصرف میوه و سبزیجات تازه، می‌تواند سنگ را از کلیه‌ها دور نگه دارد. هر فردی باید با آگاهی از وضعیت بدنی و نوع سنگ خود، رژیم شخصی‌سازی‌شده‌ای را دنبال کند. با راهنمایی پزشک و آزمایشگاه، و با رعایت همین نکات طلایی ساده، می‌توان راهی سالم و بدون سنگ را در پیش گرفت.
منابع
A case-based review of dietary management of calcium oxalate stones
Diet in Different Calcium Oxalate Kidney Stones
Strategies for preventing calcium oxalate stones. Kidney International
Eating, Diet, & Nutrition for Kidney Stones
Circumstances of dietary calcium restricting and stone risk
Medical and dietary therapy for kidney stone prevention
Clinical Effectiveness of Calcium Oxalate Stone Treatments