مقدمه
دیابت یکی از شایع‌ترین بیماری‌های مزمن در دنیاست. بر اساس گزارش سازمان جهانی سلامت، بیش از ۵۴۰ میلیون نفر در سال ۲۰۲۲ به انواع دیابت مبتلا بوده‌اند و این رقم در حال افزایش است. مهم‌ترین راهکار برای مدیریت مؤثر این بیماری، داشتن اطلاعات دقیق و منظم از وضعیت کنترل قند خون است. یکی از ابزارهای اصلی در این مسیر، آزمایش HbA1c (هموگلوبین گلیکوزیله‌شده) است. این آزمایش، بازتاب دقیقی از میانگین قند خون در بازه ۲–۳ ماهه ارائه می‌دهد و بر خلاف قند ناشتا یا قند بعد از غذا، تحت تأثیر کوتاه‌مدت تغذیه و ورزش نیست.
بررسی HbA1c برای تشخیص دیابت و پیش‌دیابت، پایش اثربخشی درمان (تغذیه، دارو، انسولین)، پیش‌بینی خطر عوارض قلبی، کلیوی و عصبی ضروری است. در این مقاله به‌طور مفصل با چیستی و عملکرد HbA1c، تفاوت آن با تست‌های قند روزانه، محدوده‌های نرمال و ریسک، عوامل تأثیرگذار و نکات تفسیر، مزایا، محدودیت‌ها و کاربردها آشنا خواهیم شد.
انواع هموگلوبین
- HbA: حدود ۹۰-۹۵ درصد هموگلوبین بالغین.
- HbA1: زیرگروهی از HbA که شامل HbA1a، HbA1b، و HbA1c است.
- HbA1c: بخش غالب HbA1 که به‌طور خاص با گلوکز گلیکوزیله می‌شود.
HbA1c چیست؟
هموگلوبین گلیکوزیله‌شده زمانی شکل می‌گیرد که گلوکز خون به‌طور غیرآنزیمی به مولکول هموگلوبین روی گلبول‌های قرمز متصل شود. چون عمر RBC حدود ۱۲ هفته است، مقدار HbA1c نشان‌دهنده میانگین غلظت گلوکز در طول این دوره است. اگر متوسط قند خون بالا باشد در نتیجه درصد HbA1c افزایش می‌یابد واگر پایین باشد در نتیجه کاهش می‌یابد.
فرمول تقریبی ارتباط قند و HbA1c
میانگین قند خون (mg/dl) ≈ 28.7×HbA1c% – 46.7
مثلاً HbA1c برابر با 7٪ بیانگر میانگین قندی حدود 154 mg/dl است.
چرا HbA1c بهتر از قند روزانه است؟
- تغییرپذیری کمتر؛ برخلاف قند ناشتا یا دو ساعته که ممکن است تحت تأثیر رژیم یک روز خاص باشد، HbA1c نمایی از وضعیت طولانی‌مدت ارائه می‌دهد.
- صرفه‌جویی در زمان؛ نیازی به ناشتا بودن یا مصرف گلوکوز ندارد.
- قابل اتکا برای مقایسه هفته‌به‌هفته؛ مناسب پایش پیشرفت بیماران تحت درمان.
مقادیر و تفسیر آن
محدوده HbA1cمقادیر پایین‌تر از 7/5% نرمال است. بین 7/5 و 4/6% پیش‌دیابت و بالای 5/6% دیابت می‌باشد.
اهداف کنترل در بیماران:
- مبتلایان جدید: < 7٪
- سالمندان یا بیماران با ریسک بالا: <5/7 یا <8٪ بسته به بار سایر بیماری‌ها
کاربردهای بالینی
- تشخیص اولیه: تشخیص دیابت با HbA1c بالا، اندازه‌گیری سریع و بدون نیاز به ناشتا بودن
- پایش درمان: تغییر هر 5/0٪ در HbA1c به‌معنای کاهش مهم در عوارض میکروواسکولار است. برای مثال، مطالعات UKPDS نشان دادند که هر یک درصد کاهش HbA1c با کاهش 37٪ خطر رتینوپاتی و 21٪ خطر نفروپاتی همراه است.
- پیش‌بینی پیشرفت:HbA1c ≥9٪ نشانگر خطر بالا برای شروع دیالیز یا سکته قلبی در طی چند سال آتی است.
عوامل مؤثر بر نتیجه تست
- آنمی فقر آهن تا 1% افزایش بی‌مورد یا کم‌خونی همولیتیک به صورت پایین بودن کاذب
- نارسایی کلیوی یا اختلالات ژنتیکی
- داروهایی که عمر RBC را تغییر می‌دهند مانند اریتروپویتین یا داروهای شیمی‌درمانی
- مصرف ویتامین C یا E
- سیگار کشیدن
- وضعیت بارداری:HbA1c تا حدود 5/0٪ کاهش می‌یابد؛ بنابراین تشخیص از طریق OGTT انجام می‌شود.
مزایا:
- نشان‌دهنده وضعیت 2–3 ماهه
- نیازی به ناشتایی ندارد
- قابل استفاده در در کودکان و بزرگسالان
- مقیاس‌پذیر مناسب برای پایش جمعیت
محدودیت‌ها:
- در برخی اختلالات خونی خطا دارد
- برای سنجش کوتاه‌مدت یا تغییرات سریع مناسب نیست
ریسک خطا و شرایط خاص
در افراد با بیماری RBC، کم‌خونی یا درمان‌های خاص، HbA1c ممکن است دقیق نباشد. تست‌های جایگزین مثل فروکتوز آمین یا CGM (پایش مداوم قند) در این موارد پیشنهاد می‌شود.
نتیجه‌گیری
تست HbA1c معیاری اساسی برای ارزیابی کنترل قند خون در بیماران دیابتی و تشخیص اولیه دیابت است. این شاخص با بازتاب میانگین گلوکز در ۲-۳ ماه گذشته، به پزشکان و بیماران کمک می‌کند تا درمان را تنظیم کرده و از عوارض جلوگیری کنند. مکانیسم گلیکوزیله شدن، روش‌های دقیق اندازه‌گیری مانند HPLC و کاربردهای متنوع از تشخیص تا پایش، اهمیت این تست را برجسته می‌کند. با این حال، محدودیت‌هایی مانند تأثیر بیماری‌های هموگلوبین و نیاز به تفسیر دقیق، استفاده مسئولانه از آن را ضروری می‌سازد.
منابع
Translating the A1C assay into estimated average glucose values
Guidelines and recommendations for laboratory analysis in the diagnosis and management of diabetes mellitus
International Expert Committee report on the role of the A1C assay in the diagnosis of diabetes
HbA1c: How do we measure it and what does it mean? Current Opinion in Endocrinology, Diabetes and Obesity
consensus statement on the worldwide standardization of the hemoglobin A1c measurement