مقدمه
سرطان یکی از اصلی‌ترین علل مرگ‌ومیر در جهان است که تشخیص زودهنگام آن می‌تواند شانس بقا و بهبود را به‌طور قابل‌توجهی افزایش دهد. تومور مارکرها، موادی (مانند پروتئین‌ها، هورمون‌ها یا ژن‌ها) که توسط سلول‌های سرطانی یا سایر سلول‌های بدن در پاسخ به سرطان تولید می‌شوند، به‌عنوان ابزارهایی ارزشمند در شناسایی زودهنگام پایش و مدیریت این بیماری عمل می‌کنند. این مارکرها که از طریق آزمایش خون، ادرار یا بافت قابل اندازه‌گیری هستند، به پزشکان کمک می‌کنند تا سرطان را قبل از ظهور علائم تشخیص دهند. طبق گزارش انجمن سرطان آمریکا (ACS) در سال ۲۰۲۴، استفاده از تومور مارکرها در غربالگری و تشخیص زودهنگام، مرگ‌ومیر ناشی از سرطان‌های شایع مانند پستان، روده بزرگ و پروستات را تا ۲۰ درصد کاهش داده است. با این حال، محدودیت‌هایی مانند حساسیت و اختصاصیت پایین برخی مارکرها، چالش‌هایی را ایجاد کرده است.
تومور مارکر چیست؟
تومور مارکرها موادی هستند که توسط سلول‌های سرطانی یا بافت‌های اطراف آن‌ها ترشح می‌شوند یا به دلیل حضور سرطان در سطح خون افزایش می‌یابند. این مارکرها می‌توانند پروتئین مانند CEA،آنزیم مانند ALP، هورمون مانند AFPیا نشانگرهای ژنتیکی مانند BRCA1 باشند.
اهمیت بالینی
تشخیص زودهنگام سرطان با استفاده از تومور مارکرها می‌تواند منجر به مداخلات اولیه، کاهش گسترش متاستاز و بهبود نتایج درمانی شود. این مارکرها همچنین در پایش عود بیماری پس از درمان نقش دارند.
انواع تومور مارکرها
- مارکرهای اختصاصی سرطان
- آلفا-فیتوپروتئین (AFP): مرتبط با سرطان کبد و تخمدان.
- کارسینوامبریونیک آنتی‌ژن (CEA): مرتبط با سرطان روده بزرگ و ریه.
- CA 125: نشانگر سرطان تخمدان.
- مارکرهای غیراختصاصی
- CA 19-9: مرتبط با سرطان پانکراس و مجاری صفراوی، اما می‌تواند در شرایط غیرسرطانی نیز افزایش یابد.
- PSA : آنتی‌ژن اختصاصی پروستات برای غربالگری سرطان پروستات استفاده می‌شود، اما در هیپرپلازی خوش‌خیم پروستات نیز بالا می‌رود.
- مارکرهای نوظهور
- مایکروRNAها: نشانگرهای مولکولی جدید برای تشخیص سرطان‌های مختلف.
- DNA (cfDNA) آزاد سلولی: برای شناسایی جهش‌های سرطانی در خون.
روش‌های اندازه‌گیری تومور مارکرها
- آزمایش خون
- ایمونواسی (ELISA): روش استاندارد برای اندازه‌گیری پروتئین‌های خاص مانند CEA
- الایزا شیمیایی (Chemiluminescence): حساسیت بالا برای تشخیص مارکرهای کم‌مقدار.
- آزمایش ادرار
BTA (Bladder Tumor Antigen): برای پایش سرطان مثانه.
- بیوپسی و تصویربرداری
- ترکیب با بیوپسی بافت برای تأیید نتایج مارکرها.
- استفاده از پت اسکن برای ردیابی متاستاز در کنار مارکرها.
کاربردها در تشخیص زودهنگام سرطان
- غربالگری جمعیتی:PSA برای مردان بالای ۵۰ سال و CA 125 برای زنان با ریسک بالای سرطان تخمدان. مطالعه‌ای در مجلهClinical Oncology نشان داد که غربالگری با CEA در افراد پرخطر، تشخیص سرطان روده بزرگ را ۱۵ درصد زودتر کرده است.
- تشخیص اولیه: افزایش AFP در افراد بدون علائم می‌تواند به سرطان کبد اشاره کند. CA 19-9 به‌عنوان نشانگر اولیه پانکراس در مراحل اولیه مؤثر است.
- پایش عود بیماری: پس از جراحی یا شیمی‌درمانی، افزایش CEA می‌تواند عود سرطان روده را نشان دهد.
محدودیت‌ها و چالش‌ها
- حساسیت و اختصاصیت: برخی مارکرها مثل CA 125در شرایط غیرسرطانی (مانند اندومتریوز) نیز بالا می‌روند، که منجر به نتایج کاذب مثبت می‌شود. PSA ممکن است در هیپرپلازی خوش‌خیم پروستات افزایش یابد.
- محدودیت‌های تکنیکی: نیاز به کالیبراسیون دقیق دستگاه‌ها برای جلوگیری از خطا و تداخل با بیماری‌های التهابی یا مزمن.
- هزینه و دسترسی: در کشورهای در حال توسعه، دسترسی به تست‌های پیشرفته محدود است.
نقش تومور مارکرها در پایش و مدیریت سرطان
- ارزیابی پاسخ به درمان: کاهش مارکرها پس از شیمی‌درمانی نشان‌دهنده موفقیت درمان است. افزایش CA 125 پس از درمان می‌تواند به عود اشاره کند.
- تنظیم دوز دارو: پایشAFP برای تنظیم دوز داروهای هدفمند در سرطان کبد.
- پیش‌آگهی: سطوح بالای CEA با پیش‌آگهی ضعیف در سرطان متاستاتیک مرتبط است.
پیشرفت‌های اخیر
- مارکرهای مولکولی: استفاده از cfDNA و مایکروRNA برای تشخیص سرطان در مراحل بسیار اولیه. مطالعه‌ای در مجله Nature Reviews Cancer نشان داد که cfDNA تشخیص سرطان پستان را ۲۵ درصد بهبود داده است.
- تست‌های ترکیبی: ترکیب چند مارکر مثل CA 125 و HE4 برای افزایش دقت.
اندکسROMA یک الگوریتم محاسباتی است که برای ارزیابی ریسک بدخیمی در توده‌های تخمدانی استفاده می‌شود و ترکیبی از دو تومور مارکر، یعنی CA 125 و HE4 (Human Epididymis Protein 4)، به همراه وضعیت یائسگی بیمار را در نظر می‌گیرد. این روش با محاسبه یک امتیاز ریسک (ROMA Score)، احتمال سرطانی بودن توده را پیش‌بینی می‌کند و به‌ویژه برای تمایز بین توده‌های خوش‌خیم و بدخیم در زنان با علائم غیراختصاصی مفید است. اندکس ROMA با حساسیت ۸۵ درصد و اختصاصیت ۷۵ درصد، تشخیص سرطان تخمدان را در مراحل اولیه بهبود بخشیده است. این الگوریتم به پزشکان کمک می‌کند تا تصمیم‌گیری برای جراحی یا پایش بیشتر را دقیق‌تر کنند.
کاربرد بالینی ROMA
کاربرد اصلی ROMA در غربالگری زنان با توده‌های تخمدانی است، به‌ویژه در افرادی که ریسک بالای سرطان مانند سابقه خانوادگی یا جهش BRCA دارند. این روش با ترکیب مقادیر سرمی CA 125 و HE4که هر دو در سرطان تخمدان افزایش می‌یابند، یک پروفایل جامع‌تر ارائه می‌دهد. برای زنان پیش از یائسگی، آستانه ROMA معمولاً 4/11 درصد و برای زنان پس از یائسگی 9/29 درصد در نظر گرفته می‌شود. با این حال، ROMA به‌عنوان یک ابزار تکمیلی عمل می‌کند و باید با تصویربرداری (مثل سونوگرافی) و بیوپسی ترکیب شود تا دقت تشخیص افزایش یابد.
نتیجه‌گیری
تومور مارکرها آزمایش‌هایی حیاتی هستند که با تشخیص زودهنگام سرطان، شانس درمان و بقا را به‌طور قابل‌توجهی افزایش می‌دهند. این مارکرها، از جمله AFP، CEA، CA 125 و مارکرهای نوظهور مانند cfDNA، در غربالگری، تشخیص اولیه و پایش عود بیماری نقش کلیدی دارند. با این حال، محدودیت‌هایی مانند حساسیت و اختصاصیت پایین و نیاز به تأیید با روش‌های دیگر، استفاده مسئولانه از آن‌ها را ضروری می‌کند.
منابع
Role of tumor markers in early detection of colorectal cancer: A systematic review
Liquid biopsies come of age: Towards implementation of circulating tumour DNA
Detection and localization of surgically resectable cancers with a multi-analyte blood test
Clinical utility of CA 125 in gynecologic oncology
Prostate-specific antigen: An updated review of molecular, methodological, and physiological aspects for biomarker utility
ASCO 2006 update of recommendations for the use of tumor markers in gastrointestinal cancer
Strategies for discovering novel cancer biomarkers through utilization of emerging technologies