مقدمه
ازدواج نه تنها پیمانی اجتماعی و معنوی، بلکه فرصتی برای آغاز زندگی مشترک آگاهانه و سالم است. یکی از ابزارهای مهم در این مسیر، آزمایش‌های پیش از ازدواج یا Premarital Screening است؛ مجموعه‌ای از آزمایش‌های ژنتیکی، عفونی و خونی که با هدف شناسایی و پیشگیری از بیماری‌های قابل انتقال یا وراثتی انجام می‌شود.
این آزمایش‌ها ابتدا برای پیشگیری از تولد کودکان با بیماری ژنتیکی یا عفونی طراحی شدند. مطالعات نشان داده‌اند که اجرای موثر این برنامه‌ها می‌تواند تا بیش از ۶۵٪ تولد کودکان مبتلا به تالاسمی و سیستیک فایبروزیس را کاهش دهد . همچنین به شناسایی قبل از ازدواج HIV، HBV، HCV و سیفلیس کمک می‌کند تا از انتقال این بیماری‌ها به همسر یا نسل بعدی پیشگیری شود .با این حال، موفقیت این استراتژی به عوامل متعددی مثل زمان انجام آزمایش، مشاوره ژنتیک، فرهنگ جامعه، دسترسی به خدمات و آموزش عمومی بستگی دارد .
اهمیت برنامه‌های غربالگری پیش از ازدواج
برنامه‌های پیش از ازدواج برای کاهش بار بیماری‌های ژنتیکی خودبیماری‌زا (مانند تالاسمی و کم‌خونی سلول داسی‌شکل) و عفونت‌های منتقله جنسی طراحی شده‌اند. در کشورهای خاورمیانه و آفریقا، ازدواج‌های فامیلی شایع با افزایش شیوع این بیماری‌ها همراه بوده است . برنامه‌هایی مانند ایران، عربستان، عمان و امارات نشان داده‌اند که با اجرای مشاوره و غربالگری، میزان تولد نوزادان مبتلا به تالاسمی تا بیش از ۶۵٪ کاهش یافته است. در حوزه عفونت‌های منتقله جنسی مانند HIV، HBV و سیفلیس نیز غربالگری زودهنگام پیش از ازدواج یا بارداری، با کاهش قابل ملاحظه انتقال به همسر یا نوزاد همراه بوده است .
بیماری‌هایی که معمولا مورد بررسی قرار می‌گیرند:
- تالاسمی بتا و کم‌خونی داسی‌شکل:
غربالگری ژنتیکی با بررسی ژن‌های HBB می‌تواند زوج‌های حامل (carrier) را شناسایی کند. این شیوه هم در کشورهای غربی و هم در خاورمیانه و جنوب صحرای آفریقا اجرا می‌شود و شیوع مطالعاتی آن بین ۴۸ تا ۶۰٪ در برخی مناطق آفریقا گزارش شده است.
- ویروس هپاتیت B و C:
غربالگری با تست HBsAg و anti-HCV برای کاهش انتقال ویروس از طریق تماس جنسی یا اهدا خون صورت می‌گیرد. نتایج نشان داده‌اند که آزمایش‌های سیفلیس و هپاتیت پیش از ازدواج یا بارداری با کاهش انتقال به نوزاد همراه است.
- ویروسHIV:
آزمایش HIV در بسیاری از سیستم‌های بهداشتی به‌عنوان بخشی از غربالگری قبل یا اوایل دوران ازدواج یا بارداری انجام می‌شود؛ با این هدف که در صورت مثبت بودن، افراد تحت درمان قرار گیرند و اقدامات پیشگیرانه اتخاذ شود .
آزمایش RPR یا VDRL پیش از ازدواج یا بارداری در کشورهای بسیاری رایج است. این مورد به‌ویژه درمان‌پذیری سریع آن (با پنی‌سیلین) برای پیشگیری از صدمات مادرزادی مهم است .
- گروه خونی و فاکتور Rh:
تعیین گروه خونی و Rh اهمیت زیادی در پیشگیری از بیماری‌های همولیتیک نوزاد (HDN) دارد؛ اگر همسر Rh+ باشد و زن Rh-، خطر در بارداری‌های بعدی افزایش می‌یابد.
- آزمایش‌های عمومی خون
شامل CBC، قند خون، لیپیدها، عملکرد کلیه و کبد که در برخی کشورها توصیه شده و با هدف شناسایی اختلالات زمینه‌ای مهم هستند .
ملاحظات اجرای موفق
- زمان مناسب انجام آزمایش: برخی مطالعات توصیه می‌کنند ۳–۶ ماه قبل از برگزاری مراسم باشد .
- مشاوره ژنتیکی تخصصی: ارائه توضیحات دقیق درباره نتایج، ریسک ازدواج حاملان، گزینه‌های پیش از بارداری (PGD) یا جنین‌گزینی بسیار مهم است .
- تأثیر فرهنگ و آموزش عمومی: آگاهی و نگرش جامعه، تحصیلات، تجربه خانوادگی و ارتباط با مراکز سلامت، همگی در پذیرش غربالگری تأثیرگذار هستند .
- سیاستگذاری و قانون‌گذاری: سیاست‌های رسمی، قوانین دولتی و الزامی بودن در مناطق مختلف، نقش بسزایی در پذیرش سیستماتیک این برنامه‌ها دارد .
چالش‌ها و محدودیت‌ها
- پذیرش پایین بالینی علی‌رغم آگاهی زیاد
- ازدواج تا قبل از زمان لازم یا پیش از پایان مراحل غربالگری
- نگرش‌های منفی نسبت به مشاوره یا توقف فرزندآوری به‌خصوص در جوامع با ازدواج‌های فامیلی بالا
برای افزایش اثربخشی برنامه‌ها، باید اقداماتی مثل آموزش مستمر، گسترش مشاوره، استفاده از فناوری و فرهنگ‌سازی نهادینه صورت گیرد.
نتیجه‌گیری
غربالگری پیش از ازدواج، ابزاری قدرتمند برای کاهش تولد کودکان با بیماری‌های ژنتیکی سخت، جلوگیری از انتقال عفونت‌های منتقله جنسی، ایجاد آگاهی و تصمیم‌گیری آگاهانه در زوجین است، اما برای موفقیت نیازمند اجرای گسترده، زمان‌بندی مناسب، مشاوره تخصصی، سیاستگذاری و اقدامات فرهنگی و آموزشی چندجانبه است. این امر نه‌تنها یک مسئولیت فردی، بلکه گامی مهم در سلامت نسل‌های آینده و بارزترین نشانه مسئولیت اجتماعی و پزشکی مشترک است.
منابع
Premarital screening programmes for haemoglobinopathies, HIV and hepatitis viruses: review and factors affecting their success
Premarital screening for beta-thalassaemia in Southern Iran: options for improving the programme
Six‑year outcome of the national premarital screening and genetic counseling program
Preconception syphilis seroprevalence
Barriers and facilitators to antenatal screening for HIV, syphilis, hepatitis B in Asia
Factors Affecting the Willingness to Undertake Premarital Screening