مقدمه
میل جنسی یکی از بنیادیترین ابعاد سلامت انسان است که نهتنها به عملکرد جسمی، بلکه با سلامت روان، کیفیت روابط عاطفی، احساس رضایت از زندگی و حتی هویت فردی گره خورده است. کاهش میل جنسی یا کاهش لیبیدو پدیدهای شایع اما اغلب پنهان است؛ بسیاری از افراد آن را تجربه میکنند اما کمتر درباره آن صحبت میکنند. این کاهش ممکن است تدریجی یا ناگهانی، موقتی یا مزمن و در زنان و مردان به شکلهای متفاوتی بروز کند.
در نگاه عمومی، استرس، خستگی، مشکلات عاطفی یا افزایش سن بهعنوان دلایل اصلی کاهش میل جنسی شناخته میشوند. اگرچه این عوامل نقش مهمی دارند، اما در پس پرده، هورمونها بازیگران اصلی و تعیینکنندهای هستند که اغلب نادیده گرفته میشوند. هورمونها پیامرسانهای شیمیایی بدناند که تعادل آنها برای عملکرد طبیعی سیستم عصبی، تولیدمثل، خلقوخو و انرژی حیاتی ضروری است. کوچکترین اختلال در این تعادل میتواند پیامدهای گستردهای از جمله کاهش میل جنسی داشته باشد.
میل جنسی چیست و چگونه تنظیم میشود؟
میل جنسی یا لیبیدو حاصل تعامل پیچیدهای میان مغز، سیستم عصبی، هورمونها، روان و تجربههای فردی است. برخلاف تصور رایج، میل جنسی تنها یک واکنش فیزیکی نیست، بلکه فرآیندی چندلایه است که از مغز آغاز میشود. هیپوتالاموس و هیپوفیز در مغز نقش فرماندهی را ایفا میکنند و با ترشح هورمونهای تنظیمکننده، غدد جنسی (تخمدانها و بیضهها) را کنترل میکنند.
هورمونهایی مانند تستوسترون، استروژن، پروژسترون، پرولاکتین، هورمونهای تیروئیدی و کورتیزول هر یک بهطور مستقیم یا غیرمستقیم بر میل جنسی اثر میگذارند. تعادل این هورمونها شرط لازم برای حفظ میل جنسی طبیعی است. اختلال در هر یک از این محورها میتواند به کاهش تمایل، کاهش تحریکپذیری جنسی یا حتی بیزاری از رابطه جنسی منجر شود.
نقش تستوسترون؛ هورمونی فراتر از مردانگی
تستوسترون اغلب بهعنوان هورمون مردانه شناخته میشود، اما این هورمون در زنان نیز نقش حیاتی دارد. در مردان، تستوسترون مسئول میل جنسی، نعوظ، انرژی، افزایش توده عضلانی و احساس انگیزه است. کاهش سطح تستوسترون با افزایش سن، بیماریهای مزمن، چاقی، دیابت یا مصرف برخی داروها میتواند باعث افت میل جنسی، خستگی، افسردگی و کاهش اعتمادبهنفس شود.
در زنان، تستوسترون در تخمدانها و غدد فوق کلیوی تولید میشود و نقش مهمی در میل جنسی، لذت جنسی و پاسخ ارگاسم دارد. کاهش تستوسترون در زنان ممکن است پس از زایمان، در دوران یائسگی یا در اثر مصرف قرصهای ضدبارداری و داروهای خاص رخ دهد. نکته مهم این است که حتی کاهش خفیف تستوسترون در زنان میتواند اثر قابلتوجهی بر میل جنسی داشته باشد.
استروژن و پروژسترون؛ تعادل ظریف میل و احساس
استروژن هورمون کلیدی سلامت جنسی زنان است. این هورمون با حفظ جریان خون واژن، رطوبت مخاطی و حساسیت بافتهای جنسی، زمینهساز تجربه جنسی مطلوب میشود. کاهش استروژن، بهویژه در دوران یائسگی یا شیردهی، میتواند باعث خشکی واژن، درد هنگام نزدیکی و در نتیجه کاهش میل جنسی شود.
پروژسترون اگرچه نقش حمایتی در چرخه قاعدگی دارد، اما افزایش بیش از حد آن میتواند اثر مهاری بر میل جنسی داشته باشد. برخی زنان در فاز لوتئال چرخه قاعدگی یا هنگام مصرف داروهای حاوی پروژسترون، کاهش تمایل جنسی را تجربه میکنند. بنابراین، نسبت استروژن به پروژسترون به اندازه سطح مطلق هر یک اهمیت دارد.
پرولاکتین؛ قاتل خاموش میل جنسی
پرولاکتین هورمونی است که عمدتاً با شیردهی شناخته میشود، اما افزایش غیرطبیعی آن در زنان و مردان میتواند اثرات منفی قابلتوجهی بر میل جنسی داشته باشد. پرولاکتین بالا با مهار ترشح هورمونهای جنسی، باعث کاهش تستوسترون و استروژن میشود. علل افزایش پرولاکتین شامل تومورهای خوشخیم هیپوفیز، مصرف داروهای ضدافسردگی و ضدروانپریشی، استرس مزمن و کمکاری تیروئید است. بیماران مبتلا به هایپرپرولاکتینمی اغلب از کاهش میل جنسی، ناباروری، اختلال نعوظ یا نامنظمی قاعدگی شکایت دارند.
هورمونهای تیروئید و ارتباط آنها با لیبیدو
تیروئید نقش اساسی در تنظیم متابولیسم و انرژی بدن دارد. کمکاری تیروئید معمولاً با خستگی، افزایش وزن، افسردگی و کاهش میل جنسی همراه است. از سوی دیگر، پرکاری تیروئید نیز میتواند با اضطراب، تحریکپذیری و اختلال در عملکرد جنسی همراه باشد. هورمونهای تیروئیدی از طریق تأثیر بر متابولیسم سلولی، جریان خون و تعامل با سایر هورمونها، بهطور غیرمستقیم میل جنسی را تحت تأثیر قرار میدهند. اصلاح اختلالات تیروئیدی در بسیاری از موارد به بهبود قابلتوجه میل جنسی منجر میشود.
کورتیزول و استرس مزمن؛ دشمن هورمونهای جنسی
کورتیزول، هورمون استرس، در شرایط حاد برای بقا ضروری است، اما افزایش مزمن آن میتواند به سرکوب محور جنسی منجر شود. استرس طولانیمدت باعث کاهش ترشح هورمونهای جنسی و افزایش پرولاکتین میشود. بسیاری از افرادی که درگیر فشارهای شغلی، مشکلات مالی یا تعارضات عاطفی هستند، بدون وجود بیماری جسمی خاصی دچار کاهش میل جنسی میشوند.
نقش سن، یائسگی و آندروپاز
افزایش سن با تغییرات هورمونی اجتنابناپذیر همراه است. در زنان، یائسگی با کاهش شدید استروژن و تستوسترون همراه است که میتواند میل جنسی را تحت تأثیر قرار دهد. در مردان، کاهش تدریجی تستوسترون که گاهی آندروپاز نامیده میشود، ممکن است باعث افت لیبیدو و عملکرد جنسی شود.
تشخیص آزمایشگاهی؛ چه زمانی باید آزمایش بدهیم؟
زمانی که کاهش میل جنسی پایدار، غیرقابل توضیح و همراه با علائم جسمی یا روانی دیگر باشد، بررسی هورمونی توصیه میشود. آزمایشهایی مانند تستوسترون کل و آزاد، استروژن، پرولاکتین، TSH، T4 آزاد و در موارد خاص کورتیزول میتوانند به شناسایی علت کمک کنند. تفسیر این آزمایشها باید حتماً توسط پزشک و در بستر بالینی انجام شود.
درمان؛ آیا میتوان میل جنسی را بازگرداند؟
درمان کاهش میل جنسی وابسته به علت زمینهای است. اصلاح سبک زندگی، کاهش استرس، درمان اختلالات هورمونی، تنظیم داروها و در برخی موارد هورموندرمانی میتوانند مؤثر باشند. رواندرمانی و مشاوره زوجین نیز نقش مکمل مهمی دارند.
نتیجهگیری
کاهش میل جنسی پدیدهای چندعاملی است، اما نقش هورمونها در آن غیرقابل انکار و اغلب پنهان است. نادیده گرفتن این عامل میتواند منجر به درمانهای ناکارآمد و تداوم مشکل شود. شناخت نقش هورمونها، توجه به علائم بدن و انجام بررسیهای علمی میتواند مسیر بازگشت به سلامت جنسی و کیفیت زندگی بهتر را هموار کند. میل جنسی نه یک تجمل، بلکه بخشی از سلامت کلی انسان است و شایسته توجه علمی و بدون قضاوت است.
منابع
The endocrinology of sexual arousal
Testosterone and women’s sexual function
Low testosterone and sexual dysfunction
Hypoactive sexual desire disorder
Hormonal factors in female sexual dysfunction
Hyperprolactinemia and sexual function
Thyroid disease and sexual function
Stress and sexual problems