با توجه به اهمیت واکسن و جلوگیری از بیمار شدن کودکان از بیماری های مختلف، همکاران ما در آزمایشگاه مجهز تهران بر آن شدند تا مقاله ای در این خصوص و همچنین زمان بندی تزریق واکسن ها برای کودکان تهیه کنند. همچنین لازم به ذکر است که برای تزریق واکسن برای کودکانتان نیازی به مراجعه به آزمایشگاه مجهز چه در تهران و چه در شهرهای دیگر ندارید، فقط کافیه به مراکز بهداشت مراجعه کنید.
قدمت ایمن سازی به صدها سال قبل برمی گردد. راهبان بودایی برای ایجاد مصونیت در برابر نیش مار، زهر مار را می نوشیدند و آغشته کردن زخم پوست با آبله گاوی برای ایجاد مصونیت در برابر آبله در قرن هفدهم در چین انجام می شد. ادوارد جنر در سال 1796 پس از تلقیح واکسن به یک پسر 13 ساله با ویروس واکسینیا (آبله گاوی) و نشان دادن مصونیت در برابر آبله، مخترع واکسن در غرب در نظر گرفته می شود. در سال 1798 اولین واکسن آبله ساخته شد. در طول قرن‌های 18 و 19، اجرای سیستماتیک ایمن‌سازی جمعی آبله با ریشه‌کنی جهانی آن در سال 1979 به اوج خود رسید.
شهرت ادوارد جنر به دليل آشنا كردن جهانيان با واكسني است كه جان ميليونها نفر را از مرگ ناشي از آبله رهانيده و چندين ميليون نفر ديگر را از ظاهر زشت و وحشتناكي كه بر اثر ابتلا به اين بيماري ايجاد مي شود، نجات داده است. جنر واكسن خود را در پي كار طولاني و طاقت فرسا در آزمايشگاه كشف نكرد. در 19 سالگي شير دوشي به او گفته بود كه هرگز به آبله مبتلا نخواهد شد، چون قبلاً به آبله گاوي مبتلا شده بود. بعد ها وقتي جنر پزشك شد و به بي فايده بودن تلاشهايش براي درمان اين بيماري پي برد، جمله آن شير دوش را به خاطر آورد. او تحقيق كرد و دريافت شير دوشان تقريباً هرگز، حتي وقتي از مبتلايان به آبله پرستاري مي كنند، دچار آبله نمي شوند. به نظرش رسيد كه آبله گاوي را به افراد تلقيح كند، تا آنها را از ابتلا به بيماري مرگبارتر آبله مصون سازد. جنر در سال 1775 در زمينه آبله به تحقيق پرداخت دريافت كه دو نوع آبله گاوي وجود دارد، و فقط يكي از آنها از آبله پيشگيري ميكند. همچنين تعيين كرد كه نوع موثر آبله گاوي تنها وقتي اثر محافظتي دارد كه در مرحله خاصي از بيماري منتقل شود. او براي آزمودن نظريه اش مقداري از مايع درون تاولها دست شير فروشي را كه به آبله گاوي مبتلا بود بيرون كشيد و آن را به لندن برد و با دقت مايع آبله را به پسركي تلقيح كرد و همان طور كه جنر پيش بيني كرده بودپسرك به آبله دچار نشد. جنر از واژه واكسيناسيون استفاده نكرد، بلكه به جايش لفظ مايه كوبي را به كار برد.
چند سال بعد، آزمایش‌های لوئی پاستور منجر به توسعه واکسن زنده ضعیف شده وبا و واکسن سیاه زخم غیرفعال در انسان شد (به ترتیب 1897 و 1904). واکسن طاعون نیز در اواخر قرن نوزدهم اختراع شد. بین سال‌های 1890 و 1950، توسعه واکسن باکتریایی، از جمله واکسن باسیلیس-کلمت-گورین (BCG) که هنوز هم استفاده می‌شود، انجام شد.
در سال 1923، الکساندر گلنی روشی را برای غیرفعال کردن سم کزاز با فرمالدئید ابداع کرد. در سال 1926 از همین روش برای ساخت واکسن برعلیه دیفتری استفاده شد. ساخت واکسن سیاه سرفه بسیار طولانی‌تر بود، به طوری که یک واکسن کامل برای اولین بار در ایالات متحده در سال 1948 مجوز استفاده گرفت.
واکسن ها، محلولهایی حاوی میکروارگانیسم ها یا سموم ضعیف، کشته یا تکه تکه شده یا سایر مواد بیولوژیکی هستند، که عمدتاً برای پیشگیری از بیماری تجویز می شود.
یک واکسن می تواند با تحریک سیستم ایمنی برای حمله به عامل بیماری زا، ایمنی فعال ایجاد کند. هنگامی که سیستم ایمنی توسط واکسن تحریک می شود، سلول های تولید کننده آنتی بادی، به نام سلول های B (یا لنفوسیت های B)، حساس باقی می مانند و آماده پاسخ به عامل بیماری زا در صورت ورود آن به بدن هستند. واکسن همچنین ممکن است با ارائه آنتی‌بادی‌ها یا لنفوسیت‌ها، ایمنی غیرفعال ایجاد کند. واکسن ها معمولاً به صورت تزریقی استفاده می شوند، اما برخی از آنها به صورت خوراکی یا حتی استنشاقی (در مورد واکسن آنفولانزا) کاربرد دارند.
انواع واکسن ها:
روش‌های زیادی برای ساخت واکسن وجود دارد، اما واکسن‌ها را می‌توان به طور کلی بر اساس نحوه تهیه آنتی‌ژن و اجزای فعال که پاسخ ایمنی خاصی را علیه ارگانیسم ایجادکننده بیماری ایجاد می‌کند، طبقه‌بندی کرد. واکسن ها ممکن است ویروسی (زنده یا غیرفعال)، ناقل ویروسی، زیر واحد (پروتئین یا پلی ساکارید) یا اسید نوکلئیک (DNA یا RNA) باشند. واکسن های ترکیبی ممکن است شامل اجزای واکسن پلی ساکارید غیرفعال، مبتنی بر پروتئین و/یا پروتئین کونژوگه باشد. سایر مواد تشکیل دهنده واکسن ها بسته به فرآیند ساخت و ماهیت آنتی ژن متفاوت است.
از زمان ظهور ویروس SARS-CoV-2 و بیماری کووید-19 در اواخر سال 2019، تمرکز بیشتری بر روی توسعه واکسن با استفاده از پلتفرم‌های مبتنی بر اسید نوکلئیک صورت گرفته است.
طبقه بندی واکسن ها
واکسن های زنده ضعیف شده
ویروس یا باکتری فعال/زنده، اما ضعیف شده است، بنابراین می تواند چندین بار در بدن تکثیر شود و بدون ایجاد بیماری، پاسخ ایمنی ایجاد کند، به عنوان مثال. ویروس های واکسن آبله مرغان، سرخک، اوریون و سرخجه، روتاویروس و زونا. واکسن BCG حاوی باکتری زنده ضعیف سل است.
پس از ایمن سازی، ویروس ها یا باکتری های ضعیف شده واکسن در فرد واکسینه شده تکثیر می شوند (رشد می کنند). این بدان معنی است که دوز نسبتاً کمی از ویروس یا باکتری را می توان به منظور تحریک پاسخ ایمنی تجویز کرد.
واکسن های زنده ضعیف شده معمولاً در گیرندگان واکسن که سیستم ایمنی سالمی دارند باعث بیماری نمی شوند. اگر یک واکسن زنده ضعیف شده باعث بیماری شود، به عنوان مثال. بیماری آبله مرغان ناشی از ویروس واکسن، معمولاً خفیف تر از بیماری است که از فرد دیگری در جامعه گرفته می شود.
اگر این نوع واکسن ها برای فردی تجویز شود که سیستم ایمنی ضعیفی دارد، مانند افراد مبتلا به لوسمی یا HIV یا افرادی که داروهای سرکوب کننده سیستم ایمنی مصرف می کنند، تجویز واکسن زنده ضعیف شده ممکن است باعث بیماری شدید در نتیجه تکثیر (رشد) کنترل نشده ویروس واکسن شود.
واکسن های غیرفعال
واکسن های غیرفعال حاوی ویروس یا باکتری زنده نیستند. ویروس های موجود در این واکسن ها غیر فعال می شوند، به عنوان مثال واکسن های فلج اطفال یا آنفولانزا باکتری ها کشته شده اند. این نوع واکسن ها نمی توانند باعث بیماری شوند، اما گنجاندن تقویت کننده های ایمنی در واکسن به ایجاد یک پاسخ ایمنی کمک می کند.
این نوع واکسن‌ها را می‌توان با خیال راحت به افرادی که سیستم ایمنی بدنشان ضعیف است تزریق کرد. با این حال، فردی که دارای سیستم ایمنی ضعیف است، ممکن است پس از ایمن سازی به اندازه یک فرد سالم که واکسن دریافت می کند، از محافظت برخوردار نباشد.
واکسن های غیرفعال معمولاً به دوزهای متعدد نیاز دارند. برخی از واکسن‌های غیرفعال نیز ممکن است به دوزهای مکمل دوره‌ای برای افزایش یا «تقویت» محافظت در برابر بیماری نیاز داشته باشند.
واکسن‌های هپاتیت A، آنفولانزا و فلج اطفال واکسن‌های ویروس غیرفعال هستند.
واکسن های زیر واحد
این واکسن ها پروتئین یا قندهای مشتق شده از ارگانیسم عامل بیماری را ارائه می دهند.
واکسن های پروتئینی
واکسن‌های پروتئینی ممکن است شامل قطعات استخراج‌شده از یک ویروس یا باکتری‌هایی مانند پروتئین‌های توکسوئید باکتری غیرفعال شوند، مثل واکسن‌های کزاز و دیفتری و واکسن های حاوی ذرات شبه ویروس مانند واکسن های هپاتیت B و ویروس پاپیلومای انسانی (HPV)
واکسن‌های پروتئینی همچنین ممکن است شامل مولکول‌های قند/کربوهیدرات (پلی ساکارید) باکتریایی باشند که به پروتئین‌ها متصل می‌شوند، مانند واکسن های هموفیلوس آنفولانزا نوع b (Hib)، مننگوکوک و پنوموکوک.
واکسن های پلی ساکارید خالص
برخی از واکسن‌ها فقط شامل مولکول‌های قند/کربوهیدرات (پلی ساکارید) هستند که در قسمت بیرونی برخی از باکتری‌ها یافت می‌شوند، مانند واکسن های پنوموکوک یا تیفوئید. این نوع واکسن می تواند یک پاسخ ایمنی محافظتی در کودکان بزرگتر و بزرگسالان ایجاد کند و نمی تواند باعث بیماری شود.
واکسن های مبتنی بر اسید نوکلئیک
در حال حاضر، انواع مختلف واکسن های نوکلئیک اسید در مراحل توسعه، پیش بالینی و ارزیابی بالینی هستند، به عنوان مثال. برای پیشگیری از ویروس نقص ایمنی انسانی (HIV)، آنفولانزا و بیماری های مالاریا و درمان برخی سرطان ها. این پلت فرم واکسن همچنین برای تولید واکسن هایی برای جلوگیری از بیماری کووید-19 استفاده می شود.
برنامه واکسیناسیون ایران:
|
واكسن |
سن کودک |
|
ب ث ژ ، هپاتيت ب، فلج اطفال خوراكي |
بدو تولد |
|
پنج گانه (سه گانه + هپاتيت ب + هموفيلوس آنفلوانزا) ، فلج اطفال خوراكي |
2و4 و 6 ماهگی |
|
MMR |
۱۲ ماهگي |
|
يادآوراول سه گانه ، يادآور فلج اطفال خوراكي ، MMR |
۱۸ ماهگي |
|
يادآور دوم سه گانه،يادآور فلج اطفال خوراكي |
۶سالگي |
نکات مهم در مورد واکسن ها:
- منظور از فلج اطفال، قطره خوراكي فلج اطفال است.
- واكسن هپاتيت ب كودكان نارس با وزن كمتر از 2000 گرم چنانچه در وقت مقرر مراجعه نموده باشند در 4 نوبت ( بدو تولد، يك ماهگي، دوماهگي و 6 ماهگي ) انجام مي شود.
- پس از آخرين نوبت واكسن سه گانه، هر ده سال يكبار واكسن دوگانه ويژه بزرگسالان بايستي تزريق شود.
- بعد از 6 سال تمام ( 6 سال و 11 ماه و 29 روز ) تزريق واكسن سه گانه ممنوع است و بايد از واكسن دوگانه ويژه بزرگسالان استفاده شود
- در صورتيكه سن كودك هنگام تزريق يادآور اول سه گانه و فلج اطفال، چهار سال يا بيشتر باشد، يادآور دوم لزومي ندارد
- چنانچه سن كودك هنگام تزريق نوبت اول MMR بين 4-6 سالگي باشد، نوبت دوم بايستي 6 ماه تا يكسال بعد از نوبت اول تزريق گردد
- كسانيكه بدنبال تزريق ب.ث.ژ اسكار نداشته اند نياز به تزريق مجدد ب ث ژ ندارند.
- واكسن هاي سه گانه، كزاز، دوگانه و هپاتيت ب در مقابل يخ زدگي تغيير ماهيت مي دهند، در اينصورت ،از مصرف آن بايد جداً خودداري كرد
- كليه واكسن ها بايد تا لحظه تجويز در دماي ذكر شده نگهداي شوند. (در يخچال نگهداري شود)
- مواردی مانند شل بودن مدفوع يا سرماخوردگي معمولي نبايد مانع از انجام ايمن سازي شود.
- ابتلا به سوء تغذيه نيز نه تنها مانعي براي ايمن سازي نيست، بلكه ايمن سازي به موقع كودكان مبتلا به سوء تغذيه بشدت توصيه مي شود چرا كه آنها را نسبت به بيماريهايي كه بيشتر در معرض ابتلا به آنها هستند مقاوم مي كند.
- براي هيچ واكسني جز سياه سرفه محدوديت سني وجود ندارد و در صورت عدم سابقه ايمن سازي بايد با برنامه عمل شود.
- در مورد كودكان مبتلا به آلرژي شديد و يا ضايعات و عوارض مغزي و عصبي واكسناسيون با احتياط و با نظر پزشك كودكان انجام مي گيرد.
- در كودكان تب دار يا مبتلا به بيماري هاي حاد شديد تا رفع تب و بيماري فقط تزريق واكسن سه گانه را به عقب مي اندازند.
- براي كودكاني كه سابقه بيماريهاي مزمن چركي، ناراحتيهاي عصبي، تشنج، ضايعات مغزي و يا سابقه خانوادگي بيماريهاي عصبي را دارند واكسن سه گانه تجويز نمي شود.
- در اختلالات ايمني، چه اوليه و چه اكتسابي مثل لوسمي ( سرطان خون) و غيره واكسنهاي ويروسي زنده و واكسن سل منع مصرف دارند.
- در افراد مبتلا به هموفيلي واكسن هپاتيت B بايستي زير جلد تزريق شود.
توصیه های مهم بعد از واکسیناسیون:
- برخـی واکنـش هـا ماننـد تـب، درد و تـورم در محـل تزریــق و بــی قــراری کــودک شــایع بــوده و یــادآوری ایــن مطلــب بــه والدیـن از نگرانـی ایشـان مـی کاهـد
- در مــواردی کــه درمحــل تزریــق واکســن، تــورم و قرمــزی وجــود داشــته باشــد، قــرار دادن پارچــه ســرد و مرطــوب تمیــز در محــل مــی توانــد در کاهــش درد موثــر باشــد
- توصیــه مــی شــود بعــد از تزریــق واکســن پنــج گانــه و یــا ســه گانــه در صــورت بــروز تــب، درد و بــی قــراری، اســتامينوفن بــا دز مناســب تجويــز شــده ودر صــورت نيــاز، هــر چهــار ســاعت يــك بــار (حداکثــر تــا 5 بــار در 24 سـاعت) تکـرار شـود. در مـورد كـودكان دچـار بيمـاري هـاي قلبـي كـه مسـتعد نارسـايي حـاد احتقانـي در اثـر عوامـل تسـهيل گـر مثـل تـب هســتند، پیشــنهاد مــی شــود اســتامينوفن تــا 48 ســاعت هــم زمــان و یــا بعــد از تزریــق واکســن پنــج گانــه و یــا ســه گانــه تجویــز شــود
- پـس از واکسیناسـیون بایـد از پوشـاندن لبـاس تنـگ بـه کـودک کـه موجب وارد آمـدن فشـار بـه محـل تزریـق مـی شـود، اجتنـاب کرد
- شسـتن محـل تزریـق واکسـن و اسـتحمام کـودک پـس از واکسیناسـیون منعـی نـدارد.
منابع:
معاونت بهداشتی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی