در دهه‌های اخیر، توجه به نقش میکروبیوم بدن انسان در سلامت به طور چشمگیری افزایش یافته است. میکروبیوم، مجموعه‌ای از میکروارگانیسم‌هایی است که در بدن ما، به‌ویژه در روده‌ها، زندگی می‌کنند و تأثیر عمیقی بر سیستم ایمنی، گوارش و حتی سلامت روان دارند. در این میان پروبیوتیک‌ها که میکروارگانیسم‌های زنده‌ای هستند که با مصرف در مقادیر کافی فوایدی برای سلامتی به همراه دارند، به عنوان یکی از موضوعات داغ در تحقیقات پزشکی و تغذیه مطرح شده‌اند. سازمان بهداشت جهانی (WHO) و سازمان غذا و کشاورزی (FAO) پروبیوتیک‌ها را به عنوان "میکروب‌های زنده‌ای که با بهبود تعادل میکروبی روده میزبان، اثرات مثبتی بر سلامتی دارند" تعریف کرده‌اند. این مقاله به بررسی اثرات پروبیوتیک‌ها بر جنبه‌های مختلف سلامت انسان، از جمله گوارش، سیستم ایمنی، سلامت روان و پیشگیری از بیماری‌های مزمن می‌پردازد.
پروبیوتیک‌ها چیستند و چگونه عمل می‌کنند؟
پروبیوتیک‌ها عمدتاً شامل باکتری‌هایی از جنس‌های لاکتوباسیلوس (Lactobacillus) و بیفیدوباکتریوم (Bifidobacterium) و گاهی مخمرهایی مانند ساکارومایسس بولاردی (Saccharomyces boulardii) هستند. این میکروارگانیسم‌ها از طریق رقابت با باکتری‌های بیماری‌زا، تولید اسیدهای آلی (مثل اسید لاکتیک)، و تقویت سد روده‌ای در سلامت ما نقش ایفا می‌کنند.
مطالعات نشان داده‌اند که پروبیوتیک‌ها می‌توانند تعادل میکروبی روده را بهبود بخشند. به عنوان مثال، یک مطالعه در سال ۲۰۱۸ نشان داد که مصرف لاکتوباسیلوس رامنوسوس می‌تواند تنوع میکروبی روده را افزایش دهد و التهاب را کاهش دهد. این اثرات از طریق تعامل با سلول‌های ایمنی و تولید متابولیت‌هایی مانند اسیدهای چرب کوتاه‌زنجیر رخ می‌دهد.
تأثیر پروبیوتیک‌ها بر سلامت گوارش
یکی از شناخته‌شده‌ترین فواید پروبیوتیک‌ها، بهبود مشکلات گوارشی است. سندرم روده تحریک‌پذیر (IBS)، اسهال مرتبط با آنتی‌بیوتیک و بیماری التهابی روده (IBD) از جمله شرایطی هستند که پروبیوتیک‌ها در آن‌ها مورد مطالعه قرار گرفته‌اند.
مطالعه‌ای در سال ۲۰۱۹ نشان داد که مصرف ترکیبی از لاکتوباسیلوس و بیفیدوباکتریوم در بیماران مبتلا به IBS علائم نفخ و درد شکمی را به طور قابل‌توجهی کاهش داد. همچنین پروبیوتیک‌ها می‌توانند مدت‌زمان اسهال ناشی از آنتی‌بیوتیک را کوتاه‌تر کنند. این اثرات به توانایی پروبیوتیک‌ها در بازسازی فلور روده نسبت داده می‌شود.
پروبیوتیک‌ها و تقویت سیستم ایمنی
سیستم ایمنی انسان به شدت تحت تأثیر میکروبیوم روده است. حدود ۷۰ درصد از سلول‌های ایمنی بدن در روده قرار دارند، و پروبیوتیک‌ها می‌توانند با تحریک تولید سایتوکاین‌های ضدالتهابی و افزایش فعالیت سلول‌های T تنظیم‌کننده، این سیستم را تقویت کنند.
یک مطالعه در سال ۲۰۱۷ نشان داد که لاکتوباسیلوس کازئی می‌تواند پاسخ ایمنی را در برابر عفونت‌های تنفسی بهبود بخشد. همچنین، در سال ۲۰۲۱، پژوهشی نشان داد که پروبیوتیک‌ها در کودکان می‌توانند دفعات سرماخوردگی را کاهش دهند. این یافته‌ها حاکی از نقش پروبیوتیک‌ها در پیشگیری از بیماری‌های عفونی است.
ارتباط پروبیوتیک‌ها با سلامت روان
محور روده-مغز (Gut-Brain Axis) مفهومی است که نشان می‌دهد میکروبیوم روده می‌تواند بر سلامت روان تأثیر بگذارد. پروبیوتیک‌ها با تولید نوروترانسمیترهایی مانند سروتونین و کاهش التهاب سیستمیک، ممکن است در کاهش اضطراب و افسردگی نقش داشته باشند.
یک کارآزمایی بالینی در سال ۲۰۱۶ نشان داد که مصرف بیفیدوباکتریوم لونگوم به مدت ۸ هفته علائم افسردگی را در بیماران کاهش داد. مطالعه دیگری در سال ۲۰۲۲ تأیید کرد که پروبیوتیک‌ها می‌توانند سطح کورتیزول (هورمون استرس) را پایین بیاورند. این اثرات به تولید متابولیت‌های فعال زیستی توسط پروبیوتیک‌ها نسبت داده می‌شود.
پروبیوتیک‌ها و پیشگیری از بیماری‌های مزمن
بیماری‌های مزمن مانند دیابت نوع ۲، چاقی و بیماری‌های قلبی‌عروقی نیز با میکروبیوم روده مرتبط هستند. پروبیوتیک‌ها می‌توانند با بهبود حساسیت به انسولین و کاهش التهاب مزمن، در پیشگیری از این بیماری‌ها مؤثر باشند.
مطالعه‌ای در سال ۲۰۱۹ نشان داد که لاکتوباسیلوس روتری می‌تواند سطح قند خون ناشتا را در بیماران دیابتی کاهش دهد. همچنین، یک متاآنالیز در سال ۲۰۲۳ نشان داد که پروبیوتیک‌ها با کاهش کلسترول LDL به سلامت قلب کمک می‌کنند.
پروبیوتیک‌ها در سلامت زنان و کودکان
پروبیوتیک‌ها در سلامت زنان، به‌ویژه در پیشگیری و درمان عفونت‌های واژینال مانند واژینوز باکتریایی و کاندیدیازیس، مورد توجه قرار گرفته‌اند. مطالعه‌ای در سال ۲۰۲۰ نشان داد که لاکتوباسیلوس کریسپاتوس می‌تواند تعادل میکروبی واژن را حفظ کند و خطر عفونت را کاهش دهد. در کودکان پروبیوتیک‌ها نه تنها در کاهش کولیک و مشکلات گوارشی مؤثرند، بلکه می‌توانند در پیشگیری از اگزما و آلرژی نیز نقش داشته باشند. یک مطالعه در سال ۲۰۱۵ نشان داد که مصرف پروبیوتیک‌ها توسط مادران باردار و نوزادانشان خطر اگزما را تا ۲۲ درصد کاهش می‌دهد.
پروبیوتیک‌ها و نقش آن‌ها در سلامت دهان و دندان
سلامت دهان و دندان نیز به میکروبیوم وابسته است و پروبیوتیک‌ها می‌توانند در این زمینه نقش مهمی ایفا کنند. باکتری‌های مضر در دهان، مانند استرپتوکوکوس موتانس، عامل اصلی پوسیدگی دندان و بیماری‌های لثه هستند. پروبیوتیک‌ها با رقابت با این باکتری‌ها و تولید موادی مثل پراکسید هیدروژن، می‌توانند تعادل میکروبی دهان را بهبود ببخشند. یک مطالعه در سال ۲۰۱۶ نشان داد که مصرف لاکتوباسیلوس روتری به مدت ۴ هفته تعداد باکتری‌های پاتوژن دهانی را کاهش داد و التهاب لثه را بهبود بخشید. همچنین، یک کارآزمایی بالینی در سال ۲۰۲۱ تأیید کرد که قرص‌های مکیدنی حاوی پروبیوتیک می‌توانند بوی بد دهان (هالیتوزیس) را کاهش دهند. این اثرات به توانایی پروبیوتیک‌ها در تنظیم pH دهان و کاهش تشکیل پلاک دندانی نسبت داده می‌شود.
محدودیت‌ها و چالش‌ها
با وجود فواید متعدد، استفاده از پروبیوتیک‌ها بدون چالش نیست. اثرات آن‌ها به سویه، دوز و شرایط فرد بستگی دارد. یک مطالعه در سال ۲۰۱۸ هشدار داد که در افراد با سیستم ایمنی ضعیف، پروبیوتیک‌ها ممکن است خطر عفونت را افزایش دهند. همچنین، کیفیت محصولات تجاری متفاوت است و برخی فاقد تعداد کافی میکروب زنده هستند.
نتیجه‌گیری
پروبیوتیک‌ها به عنوان ابزاری نویدبخش در ارتقای سلامت انسان مطرح شده‌اند. از بهبود گوارش و تقویت سیستم ایمنی گرفته تا تأثیر بر سلامت روان و پیشگیری از بیماری‌های مزمن، این میکروارگانیسم‌ها پتانسیل بالایی دارند. با این حال، اثرات آن‌ها به عوامل متعددی وابسته است و نیاز به تحقیقات بیشتری برای تعیین دوز بهینه، سویه‌های مؤثر و شرایط مناسب استفاده وجود دارد. برای مصرف‌کنندگان، انتخاب محصولات باکیفیت و مشورت با پزشک اهمیت دارد، به‌ویژه در افرادی که شرایط خاص پزشکی دارند. در آینده، با پیشرفت تکنولوژی و مطالعات بالینی، ممکن است پروبیوتیک‌ها به بخشی جدایی‌ناپذیر از طب شخصی‌سازی‌شده تبدیل شوند.
منابع
- Effects of probiotics on gut microbiota
- Efficacy of probiotics in irritable bowel syndrome
- Probiotics for the prevention of antibiotic-associated diarrhea
- Effect of Lactobacillus on respiratory infections
- Probiotics for preventing acute upper respiratory infections
- Probiotic Bifidobacterium longum reduces depression scores
- Assessment of psychotropic-like properties of a probiotic formulation
- Metabolic effects of Lactobacillus reuteri in type 2 diabetes
- Effects of probiotics on lipid profiles: A meta-analysis
- Safety of probiotics in immunocompromised patients
- Probiotics in IBS: A mixed bag of results
- The International Scientific Association for Probiotics and Prebiotics consensus statement
- Vaginal microbiome and probiotics
- Probiotics in the management of atopic eczema