سوزاک (Gonorrhea) یک بیماری مقاربتی شایع است که توسط باکتری نایسریا گونوره‌آ ایجاد می‌شود. این باکتری گرم منفی، به شکل دیپلوکوک درون‌سلولی، عمدتاً مخاط دستگاه تناسلی، مقعد، گلو و چشم‌ها را آلوده می‌کند. سوزاک یکی از قدیمی‌ترین بیماری‌های شناخته‌شده بشری است و همچنان به‌عنوان یک چالش عمده در سلامت عمومی، به‌ویژه به دلیل افزایش مقاومت آنتی‌بیوتیکی، مطرح است. طبق گزارش سازمان بهداشت جهانی (WHO)، سالانه بیش از ۸۰ میلیون مورد جدید سوزاک در سراسر جهان گزارش می‌شود، که این بیماری را به یکی از شایع‌ترین عفونت‌های مقاربتی تبدیل کرده است.
سوزاک می‌تواند طیف گسترده‌ای از علائم را ایجاد کند، از عفونت‌های بدون علامت تا عوارض شدید مانند بیماری التهابی لگن (PID)، ناباروری و عفونت‌های منتشر. علائم بالینی در مردان و زنان متفاوت است و تشخیص به‌موقع آن برای پیشگیری از عوارض و کنترل انتقال ضروری است. روش‌های تشخیص شامل کشت میکروبی، آزمایش‌های مولکولی مانند PCR و تست‌های سریع ایمونوکروماتوگرافی است که هرکدام مزایا و محدودیت‌های خاص خود را دارند.
تعریف سوزاک
سوزاک یک بیماری عفونی مقاربتی است که توسط باکتری نایسریا گونوره‌آ، یک کوکسی گرم منفی هوازی یا بی‌هوازی اختیاری، ایجاد می‌شود. این باکتری به‌طور اختصاصی انسان را آلوده می‌کند و از طریق تماس جنسی (واژینال، مقعدی یا دهانی) منتقل می‌شود. همچنین، انتقال از مادر به نوزاد طی زایمان (عفونت چشمی نوزادان) و به‌ندرت از طریق تماس غیرجنسی (مانند وسایل آلوده) امکان‌پذیر است.
نایسریا گونوره‌آ به دلیل دارا بودن پیلوس‌های سطحی و پروتئین‌های اتصالی، توانایی بالایی در چسبیدن به سلول‌های اپی‌تلیال مخاطی دارد. این باکتری پس از ورود به بدن، التهاب موضعی ایجاد کرده و می‌تواند به بافت‌های عمقی‌تر نفوذ کند یا از طریق جریان خون منتشر شود. سوزاک به دو نوع اصلی تقسیم می‌شود:
- عفونت موضعی: محدود به مخاط دستگاه تناسلی، مقعد، گلو یا چشم.
- عفونت منتشر: شامل آرتریت، سپتی‌سمی یا درماتیت (سندرم آرتریت-درماتیت گنوکوکی).
شیوع سوزاک در گروه‌های سنی جوان (۱۵-۳۰ سال)، به‌ویژه در افرادی با رفتارهای پرخطر جنسی، بالاتر است. عوامل اجتماعی مانند فقر، دسترسی محدود به خدمات بهداشتی و استیگمای مرتبط با بیماری‌های مقاربتی، شیوع آن را تشدید می‌کنند.
عوامل خطر
- رفتارهای جنسی پرخطر: شرکای جنسی متعدد، رابطه جنسی بدون کاندوم یا فعالیت جنسی با افراد در معرض خطر.
- سن و جنسیت: جوانان (۱۵-۳۰ سال) و زنان (به دلیل احتمال عفونت بدون علامت) بیشتر در معرض خطر هستند.
- عفونت‌های همراه: ابتلا به سایر بیماری‌های مقاربتی مانند HIV یا کلامیدیا خطر ابتلا به سوزاک را افزایش می‌دهد.
- عوامل اجتماعی: فقر، سوءمصرف مواد، دسترسی محدود به خدمات بهداشتی و آموزش ناکافی.
- مقاومت آنتی‌بیوتیکی: سویه‌های مقاوم نایسریا گونوره‌آ درمان را پیچیده کرده و شیوع را افزایش می‌دهند.
علائم بالینی سوزاک
علائم سوزاک به محل عفونت، جنسیت بیمار و شدت بیماری بستگی دارند. بسیاری از بیماران، به‌ویژه زنان، ممکن است بدون علامت باشند، که خطر انتقال ناآگاهانه را افزایش می‌دهد.
- علائم در مردان به صورت اورتریت گنوکوکی: ترشح چرکی یا چرکی-مخاطی از مجرای ادراری (معروف به علامت قطره شبنم)، سوزش یا درد هنگام ادرارکردن (دیسوری)، قرمزی و تورم در دهانه مجرای ادراری. در صورت عدم درمان، ممکن است منجر به اپیدیدیمیت، پروستاتیت یا تنگی مجرای ادراری شود. علائم معمولاً ۲-۷ روز پس از تماس ظاهر می‌شوند.
علائم در زنان به صورت سرویسیت: ترشح واژینال غیرطبیعی (چرکی یا خونی)، دیسوری یا درد لگنی خفیف، خونریزی بین قاعدگی. بسیاری از زنان (تا ۵۰٪) بدون علامت هستند، که تشخیص را به تأخیر می‌اندازد. سوزاک ممکن است منجر به عوارضی مانند بیماری التهابی لگن (PID)، آبسه لوله‌ای-تخمدانی، ناباروری یا حاملگی خارج رحمی نیز بشود.
عفونت‌های غیرتناسلی
- فارنژیت گنوکوکی: ناشی از رابطه جنسی دهانی، با گلودرد خفیف یا بدون علامت.
- پروکتیت گنوکوکی: ناشی از رابطه مقعدی، با علائم درد مقعدی، ترشح چرکی یا خونریزی.
- کونژنکتیویت گنوکوکی: در بزرگسالان (از طریق تماس دست با ترشحات آلوده) یا نوزادان با قرمزی، ترشح چرکی و تورم پلک.
عفونت منتشر
- سندرم آرتریت-درماتیت: شامل آرتریت سپتیک، ضایعات پوستی (پاپول‌ها یا پوسچول‌های چرکی) و تب.
- سپتی‌سمی گنوکوکی: نادر، با علائم تب، لرز و شوک سپتیک.
- اندوکاردیت یا مننژیت: بسیار نادر، اما تهدیدکننده حیات.
روش‌های تشخیص سوزاک
تشخیص سوزاک نیازمند ترکیبی از ارزیابی بالینی و آزمایش‌های آزمایشگاهی است. روش‌های تشخیص شامل شناسایی مستقیم باکتری، آزمایش‌های مولکولی و سرولوژی است.
- تاریخچه بیمار: بررسی سابقه تماس جنسی پرخطر، علائم (ترشح، دیسوری) و عفونت‌های مقاربتی قبلی.
- معاینه فیزیکی: در مردان بررسی ترشح مجرای ادراری، قرمزی یا تورم و در زنان معاینه لگنی برای شناسایی ترشح سرویکال یا حساسیت. در عفونت‌های غیرتناسلی بررسی گلو، مقعد یا چشم‌ها.
- تشخیص آزمایشگاهی:
- رنگ‌آمیزی گرم نمونه ترشح ادراری یا سرویکال برای شناسایی دیپلوکوک‌های گرم منفی درون‌سلولی.
مزایا: سریع و ارزان.
محدودیت‌ها: حساسیت پایین (۵۰-۷۰٪ در مردان، کمتر در زنان)، احتمال نتایج کاذب به دلیل باکتری‌های مشابه مانند نایسریا مننژیتیدیس
کاربرد: بیشتر در مردان با اورتریت حاد.
- کشت میکروبی نمونه روی محیط‌های انتخابی مانند Thayer-Martin یا Modified New York City در شرایط ۵-۱۰٪ CO₂ و دمای ۳۵-۳۷ درجه سانتی‌گراد.
مزایا: اختصاصی، امکان تست حساسیت آنتی‌بیوتیکی.
محدودیت‌ها: زمان‌بر (۴۸-۷۲ ساعت)، حساس به شرایط انتقال نمونه، حساسیت متوسط ۸۰-۹۰٪
کاربرد: استاندارد طلایی برای تأیید و بررسی مقاومت آنتی‌بیوتیکی.
- روش PCR یا TMA (Transcription-Mediated Amplification) : برای شناسایی DNA یا RNA نایسریا گونوره‌آ در ادرار، سواب واژینال، سرویکال، مقعدی یا فارنژیال.
مزایا: حساسیت و اختصاصیت بالا (>۹۵٪)، سریع، غیرتهاجمی (ادرار).
محدودیت‌ها: گران، عدم امکان تست حساسیت آنتی‌بیوتیکی، احتمال تداخل با گونه‌های دیگر نایسریا.
کاربرد: روش ارجح برای غربالگری و تشخیص در اکثر مراکز.
- تست‌های سریع مولکولی: مانند GeneXpert
- تست‌های ایمونوکروماتوگرافی
روش: شناسایی آنتی‌ژن‌های گنوکوکی در نمونه‌ها.
مزایا: سریع، مناسب برای مناطق با منابع محدود.
محدودیت‌ها: حساسیت پایین، کمتر استفاده می‌شود.
نمونه‌های مناسب
مردان: ادرار (اولین جریان)، سواب مجرای ادراری.
زنان: سواب واژینال یا سرویکال، ادرار.
عفونت‌های غیرتناسلی: سواب فارنژیال، مقعدی یا ترشح چشمی.
نوزادان: سواب چشمی یا خون.
نتیجه‌گیری
سوزاک، ناشی از نایسریا گونوره‌آ، یک بیماری مقاربتی شایع با پیامدهای بالقوه شدید مانند ناباروری و عفونت منتشر است. علائم آن از ترشح چرکی و دیسوری در مردان تا عفونت بدون علامت در زنان متغیر است، که تشخیص زودهنگام را چالش‌برانگیز می‌کند. روش‌های تشخیص شامل رنگ‌آمیزی گرم، کشت، و آزمایش‌های مولکولی مانند PCR است که هرکدام نقش خاصی در غربالگری و تأیید دارند. افزایش مقاومت آنتی‌بیوتیکی و عفونت‌های بدون علامت، نیاز به استراتژی‌های تشخیصی پیشرفته و غربالگری منظم را برجسته می‌کنند.
منابع
Antimicrobial resistance in Neisseria gonorrhoeae: Global surveillance and a call for international collaborative action
Sexually transmitted infections treatment guidelines, 2021
A brief history of evolving diagnostics and therapy for gonorrhea: Lessons learned
Neisseria gonorrhoeae host adaptation and pathogenesis
Antibiotic resistance in Neisseria gonorrhoeae
Nucleic acid amplification tests for gonorrhea and chlamydia: Practice and applications
Molecular approaches to enhance surveillance of gonococcal antimicrobial resistance